Leskovac srpski Mančester
Leskovac je s pravom nosio nadimak Srpski Mančester: 1928. u gradu i okolini je radilo 56 fabrika, od toga 39 u samom Leskovcu, a samo devet tekstilnih fabrika je zapošljavalo preko 1300 radnika (u kontekstu podatka da je grad po popisu iz 1931. imao 17600 stanovnika). Vrednost industrijske proizvodnje Leskovca je 1925. narasla na preko pola milijarde tadašnjih dinara, a svakog dana se na leskovačkoj železničkoj stanici u proseku pretovarivalo pedeset vagona razne robe. Pet leskovačkih banaka je 1927. raspolagalo kapitalom od 80 miliona dinara, i imalo uplaćeno 28 miliona dinara osnovnog kapitala (za trećinu više od devet niških, ili tri puta više od sedam kragujevačkih banaka). Međutim, ova fotografija iz zbirke Zavičajnog odeljenja leskovačke Narodne biblioteke me je fascinirala iz potpuno drugih razloga, manje poznatih javnosti i često prećutkivanih u ovom dobu mistifikacije ‘starih, dobrih vremena’ i olakog okrivljavanja komunista i socijalističkog perioda nakon 1945. za mnoge loše stvari koje danas proživljavamo. Mesto dešavanja radnje na slici je centralni gradski trg u Leskovcu; dan je subota, doba dana jutro, moguće bilo koje godine nakon 1927, kada je povodom proslave pola veka od oslobođenja na trgu podignut spomenik palim za otadžbinu u ratovima 1912-1918, rad vajara Dragomira Arambašića. A događaj: transformacija centralnog trga jednog industrijski veoma razvijenog mesta, u pijacu za prodaju prehrambenih proizvoda!
U svojoj knjizi o modernizaciji grada u međuratnom periodu sam za ovu scenu, to jest scene svake subote ujutro, napisao da sa jedne strane deluje nadrealno, a sa druge klasično orijentalno. „Seljaci su dolazili rano ujutro, zauzimali mesta na kaldrmi, parkirali kola sa zapregom iz kojih su prodavali na džakove, ili iznosili kante i korpe, prostirali krpe i marame i na njima prodavali voće i povrće.”
Postavlja se pitanje kako je moguće da sedište nekih veoma moćnih preduzeća i na nacionalnom nivou uticajnih pojedinaca iz sveta industrije i bankarstva, nije imalo uređeno mesto za prodaju hrane? Na žalost, ovo je bio verovatno najmanji od komunalnih problema međuratnog Leskovca. Grad pre Drugog svetskog rata nije imao ni vodovod ni kanalizaciju, nije urađena regulacija toka reke Veternice, do 1938. nije izrađen urbanistički plan grada, niti izvršeno katastarsko snimanje terena, a dva moderna gradska parka su podignuta tek nakon što je na nivou države donet zakon o zelenim površinama 1927. Ne treba trošiti reči na opis ulica, koje su bile uglavnom zemljane, tek poneke bitnije sa starom turskom kaldrmom ili nasute šljakom i zimi i tokom kišnih dana gotovo neprohodne. Da se vratimo gornjoj fotografiji – još veći problem je bio taj što se centralni gradski trg nalazio nasred državnog puta koji je prolazeći kroz Leskovac spajao Beograd i Skoplje. Samo zahvaljujući toj činjenici, tri centralne gradske ulice koje su bile deo tog puta, i sam trg, su popločani kamenom kockom tek 1938. Na sastanku sa delegacijom Leskovca u leto 1937. povodom otvaranja filijale Narodne banke, guverner Milan Radosavljević je otvorio skup oštrim prekorom svojim gostima zbog infrastrukturne neuređenosti grada i njegove velike prljavštine, u šta se lično uverio nekom ranijom prilikom.
Gradski intelektualci su naravno bili očajni zbog ovakve zapuštenosti svog grada i tokom dve međuratne decenije vodili su pravi mali rat sa lokalnim političarima na stranicama dva gradska nedeljnika, Leskovačkog glasnika i Nedeljnih novina. Da se ne ogrešimo o njih, i sami gradski političari su bili prilično bespomoćni – stvarna moć je ležala u rukama lokalne privredne i finansijske elite koja je uglavnom sprečavala donošenje odluka o finansiranju radova na rešavanju osnovnih komunalnih i infrastrukturnih problema. Ali to su već druga pitanja koja zahtevaju dublje istorijske analize. Pitanje koje ostaje uvek aktuelno je da li kao društvo uopšte napredujemo, ili tapkamo u mestu iznova ponavljajući iste greške, nebitno u kom i kakvom političkom sistemu živimo.
Piše: dr Perica Hadži-Jovančić