Kako smo se “plažirali”?!:Javnost i modernizacija svakodnevnog života građana i građanki Šapca(1918-1941)

Kako smo se “plažirali”?!: Javnost i modernizacija svakodnevnog života građana i građanki Šapca (1918-1941) I deo

U ranim popodnevnim časovima, 2. novembra 1918. godine, dok se neprijatelj još uvek prebacivao preko Save, Jovan Krstić, kapetan vojske Kraljevine Srbije obavestio je nadređene da je sa vojnicima ušao u Šabac. Ulične borbe koje će trajati još neko vreme predstavljale su poslednje „napore“ Velikog, do tada u kolektivnoj svesti nezapamćenog rata, da još neko vreme „obigrava“ po gradu čije je stanovništvo jedva izdržavalo pod pritiskom duge okupacije i surovih mera odmazde sprovođenih od strane austrougarske okupacione uprave. Iskustvo života u gradu pod okupacijom „zbrisalo“ je sećanje na leto 1914. kada se još uvek verovalo da će se do Božića svi koji su se latili oružja vratiti kući i nastaviti svoj prilično miran i povučen život. Za pripadnika Šabačkog odreda koji je bio u sastavu Drinske divizije II poziva pod komandom pešadijskog pukovnika Dragutina Dimitrijevića a u sastavu III armije pod komandom generala Pavla Jurišića Šturma, front na Savi i Drini, sasvim konkretno od ušća Kolubare u Savu do Ljubovije na Drini, dodatno je obavezivao jer se za razliku od iskustva stečenog u Balkanskim ratovima Srbija ovoga puta branila kući – zapravo na kućnom pragu. Trijumf u Cerskoj bitki koja je počela 12. avgusta 1914. godine, prodorom prednjih delovi VIII korpusa V austro-ugarske armije sa zapada tj. preko Drine, u svesti čoveka koji je mesec i po dana ranije sedeo u nekoj šabačkoj kafani i čitao sa nevericom u novinama vest o golobradom dečaku koji je u Sarajevu pucao u austro-ugarskog prestolonaslednika Ferdinanda, predstavljala je poslednju slamku spasa i važan argument u prilog verovanju da (ne)očekivanog rata ne može i neće biti. Kada je srpska vojska desetak dana kasnije ušla u grad, Šabac je predstavljao zgarište. Kao jedini grad u Srbiji pored Beograda koji je do tog trenutka prošao iskustvo bombardovanja grada naoružanjem koje će svoje ubilačke kapacitete usavršiti u ratu koji će uslediti, Šabac je predstavljao paradigmu veka koji je zapravo tek počinjao. O kakvom će veku biti reč najbolje govore istorijski izvori. One najrečitije, bar kad su Šabac i Mačva u pitanju, ostavili su nam forenzičari i ratni fotografi. Kada je oružje konačno utihnulo Šapčani su, po svemu sudeći, morali biti pod dva veoma jaka utiska. Šabac je krajem 1918. godine bio razoren grad. Po proceni stručnjaka materijalna šteta je iznosila tadašnjih dvesta miliona dinara. Skoro sve javne zgrade poput kasarne, carinarnice, opštinske zgrade, zgrade suda, zgrade Gimnazije, crkve bile su porušene. U prvoj posleratnoj godini, od predratnih 3000, raspoloživo za stanovanje je bilo svega 1300 stanova. Prema istraživanjima koja su objavljena u četvrtom tomu istorije Šapca, Šabac u prošlosti (1984) a do kojih se došlo komparacijom rezultata popisa stanovništva iz decembra 1910. i januara 1931, uzimajući u obzir prosečni prirodni prirašraj za dekadu 1900 – 1910, u Šapcu je po okončanju Prvog svetskog rata živelo manje 3900 ljudi tj. 26, 77% a u šabačkom kraju 50 344 ljudi ili 35, 92% u odnosu na predratni period. Drugim rečima, tokom Prvog svetskog rata je razorena društvena struktura grada na Savi. Pored toga, Šapčani i Šapčanke su se morali suočiti sa još jednom novom okolnošću koja će u budućim decenijama u velikoj meri uticati na proces ne samo izgradnje već i modernizacije odnosno emancipacije javnog prostora. Dojučerašnji građani i građanke Kraljevine Srbije, 1. decembra 1918. godine, tako reći preko noći, su se „probudili“ u novoj državi tj. Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Ova okolnost možda i ne bi izazvala toliko „zaprepašćenje“ da Šabac u „novoj podeli karat“ nije od grada na granici sa Carevinom, što je decenijama bio jedan od primarnih razloga njegovog privrednog razvoja i procvata kao pre svega „trgovačke varoši“, postao grad u unutrašnjosti države.

U decenijama koje su usledile odnosno u periodu do početka Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Šabac se nije obnavljao i urbanizovao željenim tempom. I pored svih velikih reči zvaničnika Kraljevine SHS/Jugoslavije o velikoj žrtvi koju je podneo Šabac u Prvom svetskom ratu kao i „srpskom Verdenu“, radovi na izgradnji i sređivanju porušenog grada tekli su sporo i nakon tri godine od okončanja rata. Autor teksta pod nazivom Uređenje Šapca i okoline iz 1922. godine objavljenog u Šabačkom glasniku piše: „Pre rata tako divna varoš, bogata u svome izobilju, veličanstvena i sjajna u svojim proizvodima, danas je dospela da se na njenim ruševinama legu vrane i jastrebi. Nekada varoš daleko znana po svojoj trgovini, prometu, po svom uređenju, mesto umetnosti i svima dobrima. Danas je poprište na kome mirno počivaju: nesreća i nehatnosti sugrađana“. Tokom čitavog međuratnog perioda Šapčani su osećali posledice ratnih razaranja. Lokalni listovi, kako Šabački glasnik tako i Podrinski vesnik, čiji autori nisu uvek delili iste stavove, su često iznosili brojne kritične stavove kako na račun državne tako i na račun opštinskih vlasti. Da će stvari krenuti na bolje činilo se 1927. godine kada je predsednik opštine Janko Jovanović izradio elaborat o komunalnim potrebama Šapca. Realizacijom ovoga plana grad je trebalo da se transformiše od, varoši sa brojnim orijentalnim elementima do modernog evropskog gradića. Program Janka Jovanovića je predviđao izgradnju generalnog regulacionog plana, uvođenje kanalizacije, uklanjanje turske kaldrme, postavljanje asfaltnih trotoara, isušivanje i nasipanje bara kako bi se dobilo ne samo obradivo već pre svega građevinsko zemljište za podizanje tržnice, klanice, izmeštanje stočne pijace iz centra na periferiju, popravljanje prilaza gradu, podizanje osnovne škole, doma za stare, doma za napuštenu decu, parkove. Najveći deo programa je realizovan između 1936. i 1940. godine. Neke od najvelelepnijih zgrada po kojima je Šabac i danas poznat su podignute u razdoblju od 1928. do 1941. godine, o čemu je detaljno pisala istoričarka umetnosti i kustoskinja Narodnog muzeja u Šapcu, Tanja Marković u knjizi Arhitektonsko nasleđe grada Šapca (1996). Deo Gimnazije u ulici Vojvode Mišića podignut je 1928, Kasina 1930, hotel Jugoslavija i Sokolana 1931, Zeleni venac i Zanatski dom 1934, internat Učiteljske škole podignut kao zadužbina Stane Milovanović 1935, Narodna banka 1938, Tržnica 1939, Zelena škola 1940.

Po popisu iz 1921. godine u Šapcu je živelo 9.231 stanovnik. Zbog znatno višeg prirodnog priraštaja u godinama posle Rata tj. do 1931. broj stanovnika Šapca se povećao na 12.566. Da je Šabac od kraja dvadesetih i početka tridesetih godina sve više počinjao da liči na „modernu varoš“ govori i podatak o zastupljenosti određenih, pre svega, „gradskih“ zanimanja među stanovništvom. Prema podacima iz 1931. godine najveći broj privredno aktivnih građana i građanki je radio u industriji i zanatstvu, zatim u trgovini i saobraćaju, javnim službama, slobodnim zanimanjima, vojsci i drugim zanimanjima. Manje od deset posto stanovništva je živelo od poljoprivrede, šumarstva i sličnih delatnosti. Iako okrenuto „gradskim“ zanimanjima aktivno stanovništvo Šapca dugo se suočavalo sa brojnim problemima koji su predstavljali ne samo neposrednu posledicu Velikog rata već i posledicu usporene modernizacije grada i emancipacije društvenog života. Po podacima za 1931. godinu odnos privredno aktivnih i izdržavanih lica je bio je gotovo identičan što je sasvim sigurno moralo da predstavlja dodatno opterećenje za privredu grada. U svojoj knjizi Arhitektonsko nasleđe grada Šapca, istoričarka umetnosti Tanja Marković primećuje kako su se u Šapcu stanovi srednje i više klase približili evropskim standardima ali da to nije bio slučaj sa sirotinjskim stanovima koji su tokom čitavog međuratnog perioda ostali na veoma niskom nivou, čime je jasno ukazala ne samo na proces ubrzanog ekonomskog raslojavanja društva već i na značajne ekonomske razlike koje su postojale među pripadnicima različitih društvenih slojeva što se i na „licu“ grada videlo. Iza nizova sve lepših i raskošnijih gradskih fasada ređali su se nizovi oronulih kućeraka naseljenih većinom onim stanovništvom čije će nezadovoljstvo kulminirati u decenijama koje dolaze.

Brojne promene koje će nastupiti u godinama nakon okončanja Prvog svetskog rata kako na šabačkim ulicama tako i u „ritmu“ kojim je grad i pored velikih razaranja nastavio da živi često su predstavljale predmet interesovanja lokalnih šabačkih listova od kojih su, već pomenuti, Šabački glasnik i Podrinski vesnik bili posebno glasni. Promene nastale posle Prvog svetskog rata posmatrale su se kao neposredne posledice rata ali i kao one koje rat definišu kao prekretnicu nakon kog je nastalo, činilo se, novo i drugačije društvo. U opservacijama na račun „promena“ išlo se toliko daleko da se u štampi jasno artikulisala ideja o „drugom životu“. Strah od „drugog života“ u štampi se profilisao kroz bojzan o budućem usmerenju srpskog odnosno jugoslovenskog društva. Analiza tekstova pomenutih lokalnih listova objavljenih u periodu od 1922. do 1935. godine jasno ukazuje na konstantnu neodlučnost lokalnih šabačkih autora u vezi sa budućim usmerenjem društva koje se po njima što pre moralo osloboditi „orijentalnih“ navika dok je sa druge strane trebalo negovati određenu vrstu otklona prema svemu što je „dolazilo sa Zapada“.

Autori članaka objavljivanih u lokalnoj šabačkoj štampi pišu sa rezigniranošću o svim pojavama na šabačkim ulicama koje su po pravilu činile da ih grad podseća na „orijentalnu varoš“. „Noću imate divnu muziku od laveža pasa, a preko dana psi, patke i guske šeću po varoši kao u sred Cari-grada“ ili „Šabac se ni do danas ne može da otrese one istočnjačke nemarnosti i aljkavosti. Pogledajte samo naše sokake puni su kora od lubenica i dinja“ . Pojave poput: „nevaspitan svet, koji noću ide ulicama, peva, dere se, larma i tako skaradne i bezobrazne reči na sav glas govori“, „pranje i ispiranje veša na javnim česmama“, „prašnjave i blatnjave ulice“, „zapuštena groblja“, „zagušljivi gasovi“, „razrovana kaldrma“, „leševi pasa koji se pošto ih opštinski organi otruju ostavljaju na ulicama“, „mučenje životinja“ podsećale su autore pomenutih članaka isključivo na prilike u „turskim kasabama“. Paradoksalno je da su autori istih glasila koja su upozoravala na mogućnost da bi „neki nepozvani gost“ mogao pomisliti kako Šabac podseća na „tursku kasabu“ zbog čega ne može biti „kapija Zapada“ „negovali“ i druge strahove. Brinuli su lokalni novinari da će „danas posle svetskog rata pošto su naši ljudi dobro upoznali Evropu, a naročito Pariz, pošto su videli, doneli i primili sve to“… „sve ono što sa zapada ide“… „udariti na Balkan“. Više godina pa i decenija od okončanja Rata ali i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavije, meštani i meštanke grada u „dubokoj unutrašnjosti“ teško su se oslobađali mentaliteta stanovništva grada na granici zbog čega je i percepcija Šapca kao „branika Balkana“ ali i „kapije Zapada“ dugo, u nekim aspektima i do današnjih dana, ostala prisutna u „izmišljanju tradicija“ pa i različitim interpretacijama života grada. Strah od „novog“ odnosno „drugog života“ u senci velikih razaranja i stradanja posebno je dolazio do izražaja u sferi kritike promena koje su najviše dolazile do izražaju u svakodnevnom životu pretežno mlađeg stanovništva zbog čega je kritika „novih praksi“ često išla ruku pod ruku sa kritikom mladih – češće mlađih žena.

Piše: dr Sanja Petrović Todosijević
viša naučna saradnica
Instituta za noviju istoriju Srbije