Osmanski Veles
Köprülü (Veles) je prema mišljenju Evlije Čelebije dobio naziv nakon izgradnje “jednog mosta” preko reke Vardar, a odmah nakon osvajanja od strane Turaka Osmanlija. Neposredno nakon osvajanja, u nedostatku primarnih istorijskih izvora, nije sasvim jasno ko je njime upravljao. Nakon 1453. godine, u izvorima osmanske provenijencije (defterima za 1488-1489. godinu) se javlja kao administrativna jedinica-vilajet. U defterima na osmanskom jeziku za godine 1519, 1521. i 1544. pojavljuje se pod nazivom Köprülü nahiyesi. U XVII veku bio je deo Skopskog sandžaka, zatim nakratko Ćustendilskog i na kraju opet Skopskog. Nova administrativno-upravna vlast osnovana je nakon odlaska Turaka Osmanlija.
Prema defteru iz 1544. godine u gradu zabeleženo postojanje sedam hrišćanskih i četiri muslimanske mahale. Svaka gradska četvrt je dobila naziv po istaknutom pojedincu iz zajednice, članu porodice koji se prvi naselio ili objektu oko koga se stanovništvo naseljavalo postepeno gradeći stambenu četvrt. Gradske četvrti sa hrišćanskim stanovništvom: Mahalle-i Stale sa 22 domaćinstva; Mahalle-i Radoslav sa 29 domaćinstava; Mahalle-i Jovan sa 32 domaćinstva; Mahalle-i Dobrosav sa 10 domaćinstava; Mahalle-i Kokora sa 22 domaćinstva; Mahalle-i Köstendin sa 28 domaćinstava i Mahalle-i Bopovitri sa 32 domaćinstva. Gradske četvrti sa muslimanskim stanovništvom: Mahalle-i Cami, koja je nastala nakon izgradnje muslimanske bogomolje sa 13 domaiınstava; Mahalle-i Köprü sa 27 domaćinstava; Mahalle-i Yeni Köprü sa 11 domaćinstava i Mahalle-i Havlulu sa osam domaćinstava.
Sadržaj Samijevog Kâmûs’l-Â’lâm nam pruža podatke o užem jezgru osmanskog grada koji su krasili sakralni, privredni i komunalni objekti. Osim devet muslimanskih bogomolja, grad je posedovao i dva mesdžida. Privrednu četvrt činilo je 32 hana, devet proizvođačkih radionica i jedan hamam. Obrazovno-verski centri bile su jedna tekija, jedna rušdija, tri sibjan i tri ibtidai mekteba. Na osnovu ovih podataka možemo zaključiti da je u 19. veku Veles bio grad sa velikim brojem putnika-namernika, razvijenom trgovačkom mrežom i obrazovnim sistemom. Srpska škola u Velesu je započela sa radom 1854. godine, a zatvorena je 1876. godine. Učešće u obrazovnom sistemu na srpskom jeziku obnovila je 1899. godine prema pisanju “Carigradskog glasnika”. U toku rada osnovne škole, otvorene su trgovačka i ženska škola 1857. godine.
Defer prihoda i rashoda Munderise vakufa iz 1910. godine koji se prostirao čitavom teritorijom Kosovskog vilajeta pruža nam podatke o obrazovnim institucijama u Veleškoj kazi. Naime, u okviru ovog vakufa postojale su tri osnovne škole: Birinci mekteb (Prva osnovna škola) koja je upošljavala direktora i prvog učitelja sa godišnjom platom od 3.300 groša; zamenika sa platom od 2.400 groša na godišnjem nivou i drugog učitelja sa primenjem od 1.800 groša; Vratar je zarađivao 720 groša godišnje; İkinci mekteb (Druga osnovna škola) je upošljavala isti broj zaposlenih sa istim primanjima i Kız mektebi (Ženska osnovna škola) je implementirala nastavu namenjenu ženskoj deci. U ovoj školi su bili zaposleni direktor čija je godišnja plata iznosila 6.000 groša, zamenika sa platom od 3.000 groša, drugog učitelja sa primanjem od 1.200 groša i učitelja koji je zarađivao 912 groša godišnje. Vratarka je zarađivala 600 groša godišnje, dakle 120 groša manje od ratara u druge dve škole. Sırp mektebi (Srpska osnovna škola) je bila takođe deo sistema Munderise vakufa, ali defter prihoda i rashoda ne pruža nikakve podatke o primanjima zaposlenih. Ovaj vakuf je u Velesu posedovao 45 dućana koje je davao u zakup i time finansirao rad vakufskih institucija, pre svega osnovnih škola.
Danas grad krasi sahat kula, veliki broj mostova, džamija Fazil Ahmed-paše, manastiri Svetog Dimitrija i Svete Petke, crkva Uspenja Presvete Bogorodice i drugi hrišćanski sakralni objekti.
Piše: dr Irena Kolaj Ristanović
Izvori:
Kosova Vilayeti Munderise Vakfı defteri, Државни архив Србије (=ДАС), Министарство просвете и црквених дела (=МПс), Одељење црквено (=Ц)
Tekin Tuncer, Ömer Kul, “Bir Osmanlı Şehri Köprülü”, Türk Dünyası Kültür Başkentleri Bilgi Şöleni: Türkiye-Kosova-Makedonya-Özbekistan, 5-7 Kasım 2015, Nevşehir
Irena Kolaj Ristanović, “The issue of waqf institutions in the Kingdom of Serbia: the example of Munderise Waqf defter of Ottoman provenance of ex Sanjak of Skoplje”, Warfare in the Twentieth Century Europe: The Balkan Wars from the Ottoman Turkish Perspective, Balkan History Association, Peter Lang (in print)